Η ποίηση, ως απόσταγμα αισθήματος και βιώματος, φαντασίας και ονείρου, υπερβατικότητας και ρεαλισμού, είναι ένα πνευματικό γεγονός που, αν και πιστώνεται στο πρόσωπο του ποιητή και στα λογοτεχνικά πεπραγμένα μιας χώρας, δεν ανήκει παρά στην ίδια τη γλώσσα και επομένως στην καθολική ψυχή. Υπό την έννοια αυτή, είναι λοιπόν εξ αρχής παγκόσμια. Εντούτοις, όσο κι αν μια τέτοια αντίληψη αποδίδει στην ποιητική τέχνη την ευρύτερή της διάσταση, ένα ποιητικό έργο, ως γνωστόν, χρειάζεται να μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες για να υπερβεί πρακτικά τα εθνικά του όρια και να διαχυθεί «στον κόσμο». Γι’ αυτό άλλωστε και ο George Steiner έχει γράψει: Η στιγμή της μετάφρασης είναι αποφασιστικής σημασίας, είναι το άλμα από το τοπικό στο καθολικό.
Αυτή ακριβώς η δυνατότητα της μετάφρασης που κάνει την ποίηση να απλώνεται και να συνδιαλέγεται προσκαλώντας σε χρήσιμες συζεύξεις, θα επιτρέψει στον Pound να συναντήσει τη Σαπφώ: «Δεν γνωρίζω πιο όμορφη ωδή από το “Ποικιλόθρον”», θα σημειώσει. Ο Pound θα συγκρίνει τον Κάτουλλο με τη Σαπφώ, θεωρώντας τον ισάξιό της (όπως άλλωστε και τον Προπέρτιο), καταργώντας ανάμεσά τους κάθε απόσταση, πνευματική, φιλολογική, γεωγραφική, ιστορική. Το ίδιο θα κάνει και για το κλασικό ποίημα «Ναυτικός» (ανωνύμου, γραμμένο σε αρχαία αγγλικά τον 8ο αιώνα), αξιολογώντας το ως το μόνο που μπορεί να συγκριθεί με το «Γράμμα του Εξόριστου» του κινέζου Λι Πο, συνδέοντας με θαυμαστή απλότητα την Ανατολική και τη Δυτική ποιητική παράδοση, αλλά και τους ετερόκλητους ψυχισμούς που αντιπροσωπεύουν αυτοί οι δύο τόσο διαφορετικοί κόσμοι. Έτσι αναμειγνύει γλώσσες, εθνικές ταυτότητες, ψυχικές ιδιαιτερότητες, κουλτούρες, καλλιτεχνικές περσόνες, καλλιτεχνικές διαδρομές, ορίζοντας την ποίηση ως συνεκτική ουσία, ως μια δημιουργική ζωή που κυλάει από φλέβα σε φλέβα, αντλώντας αίμα από τη μία καρδιά του Όλου Ανθρώπου.
Υπάρχουν ποιητικά έργα που έχουν γίνει καθολικά αποδεκτά ως αξίες (λόγω της λαϊκής αποδοχής τους, αλλά και λόγω του σεβασμού των «ειδικών»), όπως τα έργα του Ομήρου, του Σαίξπηρ, του Καβάφη και, εξαιτίας αυτής ακριβώς της γενικής αποδοχής, αποτελούν μια κοινή πολιτιστική αναφορά, ένα αναγνωρισμένο κοινό κτήμα που εμπεριέχεται πιο φανερά στην έννοια της παγκοσμιοποίησης. Όμως, καθώς ανακαλύπτουμε τις επί μέρους εσωτερικές δραστηριότητες της ποίησης (όπως, για παράδειγμα, ότι οι Προβηγκιανοί ποιητές έζησαν και στη Γαλλία, μέσα στο έργο του Βιγιόν, επίσης στην Αγγλία, μέσα στο έργο του Τσώσερ, και φυσικά στην Ιταλία, μέσα στο έργο του Δάντη – για να αναφέρω μερικές περιπτώσεις επιδράσεων που μου έρχονται πρόχειρα στο νου), αντιλαμβανόμαστε ότι η δυνατότητα του ποιητικού λόγου να ενεργοποιεί αθέατες αναμοχλεύσεις, ανταλλαγές και αλληλεπιδράσεις οφείλεται στο ότι φέρει εξ αρχής τον χαρακτήρα της παγκοσμιότητας. Πρόκειται για τη φυσική κίνηση της γλώσσας, που μέσα από το ποιητικό απόσταγμα εκρήγνυται παντού.
[…] Ως γνωστόν, τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας είναι οι τόποι όπου η επαφή ανθρώπων, γλωσσών και πολιτιστικών αγαθών αποτυπώνουν το νέο κοινωνικό και ηθικό γίγνεσθαι. Ο παγκόσμιος ιστός φιλοξενεί το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης, ένα τεράστιο υλικό, φιλολογικό, επιστημονικό, ιστορικό, φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό, δημοσιογραφικό, και φυσικά όλες τις παρακαταθήκες της λογοτεχνίας, από την αρχαία της ιστορία έως τη νεώτερη, αλλά και τη διαρκή, εν τω γίγνεσθαι, ροή της. Ο ιστός αποτελεί την κοινή τράπεζα, πάνω στην οποία το Πνεύμα παρουσιάζεται και παρέχεται σε όλους χωρίς το πρόβλημα της γλώσσα, αφού, εκτός από τη φιλοξενία πρωταρχικών λογοτεχνικών έργων, υπάρχουν έτοιμες πολλές λογοτεχνικές μεταφράσεις, αλλά και η δυνατότητα άμεσης μεταγραφής κειμένων μέσω του μεταφραστικού συστήματος της Google.
[…] Κάπου διάβασα ότι ο παγκόσμιος ιστός αντιπροσωπεύει σήμερα τον παλιό μύθο του Πύργου της Βαβέλ. Θα έλεγα ότι ξαναζεί πράγματι ο μύθος αυτός, αλλά από την ανάποδη: Δεν πρόκειται πλέον για τον διαχωρισμό και την απόκλιση των γλωσσών, το χάσιμο του ενός κέντρου και τη διασπορά στην ετερότητα, αλλά για την περισυλλογή των γλωσσών, για τη δυνατότητα της συν-παρουσίασης, συν-ύπαρξης, συν-ύφανσής ους, για την ευρύτερη σύμπραξη στην οποία μετέχουν όλες οι κουλτούρες, τα καλλιτεχνικά πρόσωπα και οι ποικίλες ποιητικές τάσεις. Η πολυγλωσσία αυτή εγγράφεται στην Καθολική Ψυχή, στην καθολική έκφραση, και κάθε ενδιαφερόμενος, μέσω του ιστού, μπορεί να έχει εύκολα πρόσβαση.
Αλλά, όπως έχω ήδη γράψει σε άλλο κείμενό μου, το ερώτημα που θέτει ο 21ος αιώνας σε σχέση με αυτές τις νέες δομές της επικοινωνίας, είναι αν το internet καλλιεργεί την ανάπτυξη της ποίησης μέσω της ειδικής καλλιέργειας συγκινήσεων (που είναι και ο σκοπός της ποιητικής τέχνης), ή απλώς παρέχει «προϊόντα» στο παζάρι της ανάγνωσης και «διευκολύνσεις» στην ανεύρεση υλικού. Γιατί μπορεί το ποιητικό υλικό να εξυπηρετεί τους ειδικούς της λογοτεχνίας στην εργασία τους ή να επιτρέπει την εύκολη ενημέρωση των χρηστών, όμως με αυτή τη λειτουργία δεν είναι σίγουρο ότι η ποίηση, ως πράγμα, κυριολεκτικά, στις προθήκες της πληροφορίας, μπορεί να δράσει σε βάθος ως συγκινησιακό γεγονός.
Επομένως, δεν ξέρω αν το ποίημα της Σαπφούς που προανέφερα, το οποίο υπάρχει στον παγκόσμιο ιστό, έχει τη δυνατότητα να ενεργοποιήσει τη συγκινησιακή ζωή του αναγνώστη. Δεν ξέρω αν παραμένει απλό «υλικό» προς βρώσιν, δηλαδή, ένα φιλολογικό μόρφωμα άνευ θερμοκρασίας, άνευ ζωντανής παρουσίας, ένα κείμενο που κείται χωρίς καρδιά μέσα στην πληθώρα των κειμένων, ή εάν, πράγματι, μπορεί να μεταφέρει την αυθεντική ουσία του αρχικού έργου, έτσι όπως τη βιώναμε εμείς κάποτε, τον καιρό που ψάχναμε στα βιβλιοπωλεία, σαν να ψάχναμε σε Ιερό.
Αυτή ακριβώς η δυνατότητα της μετάφρασης που κάνει την ποίηση να απλώνεται και να συνδιαλέγεται προσκαλώντας σε χρήσιμες συζεύξεις, θα επιτρέψει στον Pound να συναντήσει τη Σαπφώ: «Δεν γνωρίζω πιο όμορφη ωδή από το “Ποικιλόθρον”», θα σημειώσει. Ο Pound θα συγκρίνει τον Κάτουλλο με τη Σαπφώ, θεωρώντας τον ισάξιό της (όπως άλλωστε και τον Προπέρτιο), καταργώντας ανάμεσά τους κάθε απόσταση, πνευματική, φιλολογική, γεωγραφική, ιστορική. Το ίδιο θα κάνει και για το κλασικό ποίημα «Ναυτικός» (ανωνύμου, γραμμένο σε αρχαία αγγλικά τον 8ο αιώνα), αξιολογώντας το ως το μόνο που μπορεί να συγκριθεί με το «Γράμμα του Εξόριστου» του κινέζου Λι Πο, συνδέοντας με θαυμαστή απλότητα την Ανατολική και τη Δυτική ποιητική παράδοση, αλλά και τους ετερόκλητους ψυχισμούς που αντιπροσωπεύουν αυτοί οι δύο τόσο διαφορετικοί κόσμοι. Έτσι αναμειγνύει γλώσσες, εθνικές ταυτότητες, ψυχικές ιδιαιτερότητες, κουλτούρες, καλλιτεχνικές περσόνες, καλλιτεχνικές διαδρομές, ορίζοντας την ποίηση ως συνεκτική ουσία, ως μια δημιουργική ζωή που κυλάει από φλέβα σε φλέβα, αντλώντας αίμα από τη μία καρδιά του Όλου Ανθρώπου.
Υπάρχουν ποιητικά έργα που έχουν γίνει καθολικά αποδεκτά ως αξίες (λόγω της λαϊκής αποδοχής τους, αλλά και λόγω του σεβασμού των «ειδικών»), όπως τα έργα του Ομήρου, του Σαίξπηρ, του Καβάφη και, εξαιτίας αυτής ακριβώς της γενικής αποδοχής, αποτελούν μια κοινή πολιτιστική αναφορά, ένα αναγνωρισμένο κοινό κτήμα που εμπεριέχεται πιο φανερά στην έννοια της παγκοσμιοποίησης. Όμως, καθώς ανακαλύπτουμε τις επί μέρους εσωτερικές δραστηριότητες της ποίησης (όπως, για παράδειγμα, ότι οι Προβηγκιανοί ποιητές έζησαν και στη Γαλλία, μέσα στο έργο του Βιγιόν, επίσης στην Αγγλία, μέσα στο έργο του Τσώσερ, και φυσικά στην Ιταλία, μέσα στο έργο του Δάντη – για να αναφέρω μερικές περιπτώσεις επιδράσεων που μου έρχονται πρόχειρα στο νου), αντιλαμβανόμαστε ότι η δυνατότητα του ποιητικού λόγου να ενεργοποιεί αθέατες αναμοχλεύσεις, ανταλλαγές και αλληλεπιδράσεις οφείλεται στο ότι φέρει εξ αρχής τον χαρακτήρα της παγκοσμιότητας. Πρόκειται για τη φυσική κίνηση της γλώσσας, που μέσα από το ποιητικό απόσταγμα εκρήγνυται παντού.
[…] Ως γνωστόν, τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας είναι οι τόποι όπου η επαφή ανθρώπων, γλωσσών και πολιτιστικών αγαθών αποτυπώνουν το νέο κοινωνικό και ηθικό γίγνεσθαι. Ο παγκόσμιος ιστός φιλοξενεί το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης, ένα τεράστιο υλικό, φιλολογικό, επιστημονικό, ιστορικό, φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό, δημοσιογραφικό, και φυσικά όλες τις παρακαταθήκες της λογοτεχνίας, από την αρχαία της ιστορία έως τη νεώτερη, αλλά και τη διαρκή, εν τω γίγνεσθαι, ροή της. Ο ιστός αποτελεί την κοινή τράπεζα, πάνω στην οποία το Πνεύμα παρουσιάζεται και παρέχεται σε όλους χωρίς το πρόβλημα της γλώσσα, αφού, εκτός από τη φιλοξενία πρωταρχικών λογοτεχνικών έργων, υπάρχουν έτοιμες πολλές λογοτεχνικές μεταφράσεις, αλλά και η δυνατότητα άμεσης μεταγραφής κειμένων μέσω του μεταφραστικού συστήματος της Google.
[…] Κάπου διάβασα ότι ο παγκόσμιος ιστός αντιπροσωπεύει σήμερα τον παλιό μύθο του Πύργου της Βαβέλ. Θα έλεγα ότι ξαναζεί πράγματι ο μύθος αυτός, αλλά από την ανάποδη: Δεν πρόκειται πλέον για τον διαχωρισμό και την απόκλιση των γλωσσών, το χάσιμο του ενός κέντρου και τη διασπορά στην ετερότητα, αλλά για την περισυλλογή των γλωσσών, για τη δυνατότητα της συν-παρουσίασης, συν-ύπαρξης, συν-ύφανσής ους, για την ευρύτερη σύμπραξη στην οποία μετέχουν όλες οι κουλτούρες, τα καλλιτεχνικά πρόσωπα και οι ποικίλες ποιητικές τάσεις. Η πολυγλωσσία αυτή εγγράφεται στην Καθολική Ψυχή, στην καθολική έκφραση, και κάθε ενδιαφερόμενος, μέσω του ιστού, μπορεί να έχει εύκολα πρόσβαση.
Αλλά, όπως έχω ήδη γράψει σε άλλο κείμενό μου, το ερώτημα που θέτει ο 21ος αιώνας σε σχέση με αυτές τις νέες δομές της επικοινωνίας, είναι αν το internet καλλιεργεί την ανάπτυξη της ποίησης μέσω της ειδικής καλλιέργειας συγκινήσεων (που είναι και ο σκοπός της ποιητικής τέχνης), ή απλώς παρέχει «προϊόντα» στο παζάρι της ανάγνωσης και «διευκολύνσεις» στην ανεύρεση υλικού. Γιατί μπορεί το ποιητικό υλικό να εξυπηρετεί τους ειδικούς της λογοτεχνίας στην εργασία τους ή να επιτρέπει την εύκολη ενημέρωση των χρηστών, όμως με αυτή τη λειτουργία δεν είναι σίγουρο ότι η ποίηση, ως πράγμα, κυριολεκτικά, στις προθήκες της πληροφορίας, μπορεί να δράσει σε βάθος ως συγκινησιακό γεγονός.
Επομένως, δεν ξέρω αν το ποίημα της Σαπφούς που προανέφερα, το οποίο υπάρχει στον παγκόσμιο ιστό, έχει τη δυνατότητα να ενεργοποιήσει τη συγκινησιακή ζωή του αναγνώστη. Δεν ξέρω αν παραμένει απλό «υλικό» προς βρώσιν, δηλαδή, ένα φιλολογικό μόρφωμα άνευ θερμοκρασίας, άνευ ζωντανής παρουσίας, ένα κείμενο που κείται χωρίς καρδιά μέσα στην πληθώρα των κειμένων, ή εάν, πράγματι, μπορεί να μεταφέρει την αυθεντική ουσία του αρχικού έργου, έτσι όπως τη βιώναμε εμείς κάποτε, τον καιρό που ψάχναμε στα βιβλιοπωλεία, σαν να ψάχναμε σε Ιερό.
Κλεοπάτρα Λυμπέρη
Σημ. Τα αποσπάσματα του κειμένου της κας Λυμπέρη αναδημοσιεύονται από το περιοδικό Poetix, τεύχος 19. Είναι η ομιλία της στην ημερίδα με θέμα Ποίηση και παγκοσμιοποίησηπου πραγματοποίησε ο Κύκλος Ποιητών νωρίτερα φέτος.